Is de Zaanse taal nog wel van nu?
In onze boekenkast staat een vergeeld boekje dat Zaans voor beginners heet, geschreven door J. Jonker Jr. en verschenen in 1976. Ik vond het een tijd geleden in de bak met afgeschreven boeken in de bibliotheek. Daarbij wist ik niet precies hoe veelzeggend deze afschrijving was. Was het de staat waarin het boekje verkeerde, had de actualiteit de inhoud ingehaald of was het gewoon tijd voor vernieuwing en moest dit boek plaatsmaken voor een nieuwe aanwinst?
Hoe dan ook, mij leek het ondanks de ouderdom nuttige kost om eens door te nemen bij het werken aan mijn integratie in de Zaanstreek en het onder de knie krijgen van het Zaans. In de praktijk kwam er natuurlijk niet veel van terecht. Allereerst bleek het boekje toch wel erg verouderd te zijn. Taal is aan verandering onderhevig, krap een halve eeuw is een lange tijd. Het Zaans uit mijn boekje bestaat vrijwel alleen nog op papier. Een Zaans huis waarvan de groene verf te lijden heeft onder weer en wind kan je schuren en er weer als nieuw uit laten zien. Bij taal kan dat niet. De invloeden van buiten zorgen dat de taal steeds in beweging is en soms bijna onherkenbaar verandert.
Toch zijn er nog wel Zaanse uitspraken waar je als nieuwkomer in het begin maar moeilijk chocola van kunt maken (hoewel chocola maken op zich eigenlijk wel een typisch Zaanse bezigheid is). Zo dacht ik bijvoorbeeld dat het woord Inverdan gewoon weer zo’n onnavolgbare projectnaam was, een samenvoeging van een aantal woorden of namen tot een nieuw betekenisloos woord. Niets was minder waar. Inverdan blijkt het woord te zijn dat aanduidt dat een huis in een lint of rij een stukje naar achteren is gebouwd ten opzichte van de rest. Er schijnt ook nog een woord oitwerdan te zijn (wat betekent dat een huis juist iets naar voren staat ten opzichte van de rest), maar dat kent helemaal niemand meer.
Inverdan is dus een Zaans woord voor een Zaans project.
Ook in dagelijkse gesprekken kom ik genoeg Zaans tegen. Zo deelde iemand eens mee dat er koffie te halen was in de kuiken, wat tot hilariteit leidde en waardoor ik kennismaakte met de Zaanse verwisseling van eu en ui. Je kunt in het Zaans zeggen dat je vanuit de kuiken uitzicht hebt op de teun.
Andere kenmerkende dingen zijn de scherpe s’en, de zangerige uitspraak en soms ook nog de ai en de oi. Of een k in plaats van een ch. Een schijthuisje wordt op die manier een skaithoisie. Schitterend woord.
Een ander mooi Zaans woord heeft te maken met mijn eigen meisjesnaam: Malda. Niet echt een naam waarbij je direct een beeld hebt, zoals bij Bakker, van Dijk of Janssen. In de familie hadden we geen idee van de betekenis. Tot we op den duur ontdekten dat het in het Baskisch (!) wèl een betekenis heeft, namelijk: steile helling. Geen idee of we zo aan onze naam gekomen zijn (waarschijnlijk niet), maar het klinkt gewoon mooi.
Hoe groot was dan ook mijn vreugde toen ik ontdekte dat er in het Zaans óók een woord is voor steile helling. In het Zaans zou mijn meisjesnaam Kluft zijn geweest. Mocht ik ooit een pseudoniem nodig hebben, dan ben ik alvast voorzien.
Er zijn nog veel meer onbekende juweeltjes op het gebied van Zaanse uitspraken, waarvan bijna niemand meer weet wat ze betekenen. Wie weet bijvoorbeeld wat je doet als iemand op ze Oossaans zit te ete, wie kan er een prokie in de weeg slaan en wat is trille as een lammeresteertje? Waar woont een Kroosdoiker, wie zit er weleens te skelleme en wanneer is het kippekerremes?
Taal verandert en dat is niet erg. Al verdienen sommige uitdrukkingen het om tegen uitsterven bedreigd te worden. Ga niet, heel Zaans, zitten mopperen dat ze verdwijnen, maar lijst ze in, gebruik ze met verve, koester ze.
Belangrijker nog dan het in stand houden van een taal is dat je elkaar begrijpt. Daarvoor is iets nodig dat nog belangrijker is dan elkaars taal spreken: dat je elkaar aankijkt en de tijd neemt om echt naar elkaar te luisteren. Ik denk dat de bereidheid om te luisteren veel taalbarrières kan laten verdwijnen. Meer dan taal koester ik daarom de verbinding die luisteren tot stand kan brengen. Wie bied jij vandaag een luisterend oor?
